آینده روابط ارمنستان و آذربایجان: تحلیل پیامدهای کریدور ترانزیتی جدید

واکنش‌های متفاوت ترکیه، روسیه و ایران نشان‌دهنده پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی توافق تریپ (TRIPP) است.

واکنش‌های متفاوت ترکیه، روسیه و ایران نشان‌دهنده پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی توافق تریپ (TRIPP) است. - گروه سیاسی: توافق اخیر ارمنستان و آذربایجان در کاخ سفید، با میانجی‌گری ایالات متحده، یک نقطه تاریخی در روابط پرتنش این ۲ کشور قفقاز جنوبی است. این پیمان، که با حضور دونالد ترامپ امضا شد، نه‌تنها به دنبال پایان دادن به دهه‌ها مناقشه بر سر قره‌باغ است، بلکه با گشایش کریدور حمل‌ونقل «ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP)، نوید همکاری اقتصادی و دیپلماتیک می‌دهد. این کریدور، با اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ارمنستان، می‌تواند منطقه را به مرکز تجارت منطقه‌ای تبدیل کند. با این حال، ابهامات درباره جزئیات اجرایی، از جمله مدیریت مرزها و درخواست‌های آذربایجان برای اصلاح قانون اساسی ارمنستان، همچنان چالش‌برانگیز است. واکنش‌های متفاوت ترکیه، روسیه و ایران نشان‌دهنده پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی این توافق است. در حالی که ترکیه از آن استقبال کرده، روسیه و ایران نگران نفوذ غرب و تغییر توازن منطقه‌ای هستند. آیا این توافق صلح پایدار را تضمین خواهد کرد یا صرفاً گامی نمادین است؟ رهبران ارمنستان و آذربایجان در مراسمی به میزبانی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در کاخ سفید، توافق صلحی با میانجی‌گری ایالات متحده امضا کردند که هدف آن پایان دادن به دهه‌ها مناقشه بین این ۲ کشور است. نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و رئیس‌جمهور آذربایجان، الهام علی‌اف، در کنار ترامپ در تاریخ ۸ آگوست توافق‌هایی را برای پیگیری فرصت‌های اقتصادی مشترک با ایالات متحده امضا کردند. ترامپ این ۲ رهبر را بسیار هوشمند توصیف کرد و گفت که آنها با دستیابی به این توافق‌ها و تعهد به صلح دائمی پس از دهه‌ها مناقشه، در تاریخ ماندگار خواهند شد. ترامپ اظهار داشت: ارمنستان و آذربایجان متعهد شده‌اند که برای همیشه جنگ را متوقف کنند، تجارت، سفر و روابط دیپلماتیک را گسترش دهند و به حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر احترام بگذارند. رئیس‌جمهور آمریکا همچنین اعلام کرد که محدودیت‌های همکاری نظامی با آذربایجان، که از سال ۱۹۹۲ اعمال شده بود، لغو شده است. علی‌اف از این اقدام ابراز قدردانی کرد. پرسش‌های بی‌پاسخ لارنس بروئرز، پژوهشگر موسسه چتم هاوس در لندن، گفت که پیش از ستایش این توافق به‌عنوان یک دستاورد بزرگ، اطلاعات بیشتری مورد نیاز است. او در پاسخ کتبی به درخواست اظهارنظر از رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی گفت: «ما هنوز پرسش‌های بی‌پاسخ زیادی داریم. بروئرز، که در زمینه مناقشات، صلح و حاکمیت در قفقاز جنوبی تخصص دارد، افزود: با وجود ظاهر مثبت این رویداد، باید روشن کنیم که هیچ توافق صلحی امضا نشده است؛ تنها تعهدی برای امضای توافقی که از قبل آماده شده، وجود دارد. او اشاره کرد که یکی از پیش‌شرط‌های آذربایجان برای امضای توافق — انحلال گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) — پذیرفته شده است، اما شرایط دیگری وجود دارند که پیش‌بینی یا مدیریت آنها دشوارتر است. وی افزود: بنابراین هنوز به هدف نهایی نرسیده‌ایم، هرچند حرکت به سمت صلح و تعهد مجدد به آن البته استقبال‌برانگیز است. سازمان امنیت و همکاری اروپا از پیشرفت به سوی صلح استقبال کرد و ارمنستان و آذربایجان را تشویق کرد تا «هر آنچه در توان دارند برای برقراری صلح انجام دهند.» انتقادها و مسائل مرتبط کنول دی مور، مشاور قفقاز جنوبی در گروه بین‌المللی بحران، اظهار داشت که این رویداد در کاخ سفید می‌تواند به‌عنوان آغاز صلح تلقی شود، اما برخی جنبه‌ها هنوز مبهم هستند. او گفت: «در روزهای آینده اطلاعات بیشتری درباره مسیر یا کریدور خواهیم داشت. آیا این همان کریدوری است که آذربایجان بر آن اصرار داشته؟ قوانین و مقررات آن چیست؟ مرزها چگونه باز خواهند شد؟ آیا این مسائل حل شده‌اند؟» او افزود که یکی دیگر از موانع توافق، درخواست آذربایجان برای تغییر قانون اساسی ارمنستان است که ممکن است تا سال ۲۰۲۷ طول بکشد. وی این درخواست را یکی از موانع احتمالی توافق صلح دانست. ترویج صلح و رفاه توافق‌های اقتصادی می‌توانند زمینه را برای بازگشایی کریدور حمل‌ونقل استراتژیک در قفقاز جنوبی فراهم کنند که از اوایل دهه ۱۹۹۰ بسته بوده است. این توافق‌ها به ایالات متحده حقوق اجاره برای توسعه این کریدور — که از خاک جنوبی ارمنستان عبور می‌کند — تحت عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی (TRIPP)» اعطا می‌کند. این کریدور آذربایجان را به نخجوان، منطقه جداافتاده این کشور که با نواری ۳۲ کیلومتری از خاک ارمنستان از سایر نقاط آن جدا شده، متصل می‌کند و در نهایت شامل خط راه‌آهن، خطوط نفت و گاز و کابل‌های فیبر نوری خواهد بود که امکان جابه‌جایی کالاها و در نهایت افراد را فراهم می‌کند. علی‌اف در مراسم امضا گفت: ما صفحه تقابل، درگیری و خونریزی را ورق می‌زنیم و آینده‌ای روشن و امن برای فرزندانمان فراهم می‌کنیم. بسیار خوشحالم که امروز تاریخ جدیدی می‌نویسیم. پاشینیان نیز افزود: «امروز نقطه عطف مهمی در روابط ارمنستان و آذربایجان رقم خورد و پایه‌ای برای نوشتن داستانی بهتر از گذشته بنا شد. آشتی پس از جنگ ارمنستان و آذربایجان از زمان استقلال پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، ۲ جنگ بزرگ بر سر منطقه قره‌باغ کوهستانی داشته‌اند. این ۲ کشور از زمان آخرین درگیری مسلحانه بزرگ در سال ۲۰۲۰ و خروج جمعیت ارمنی‌تبار از این منطقه مورد مناقشه که اکنون مقامات ایروان آن را به‌عنوان خاک آذربایجان به رسمیت می‌شناسند گام‌های مهمی برای بهبود روابط برداشته‌اند. یک زن در ارمنستان به رادیو اروپای آزاد گفت: احساس خوش‌بینی دارم و انتظارات مثبتی دارم. چندین بار اخبار را تماشا کردم، احساساتی شدم و گریه کردم. برای تمام جان‌هایی که از دست دادیم متاسفم، اما احساس مثبتی دارم. مسائل مرزی در بهار و تابستان ۲۰۲۴، ارمنستان و آذربایجان در یک دستاورد دیپلماتیک مورد استقبال جامعه بین‌المللی، برای اولین بار ۱۳ کیلومتر از مرز شمالی خود را تعیین و علامت‌گذاری کردند. در نتیجه، ارتش ارمنستان از چهار روستای غیرمسکونی که پیش از جنگ در دهه ۱۹۹۰ بخشی از آذربایجان شوروی بودند، عقب‌نشینی کرد. هر ۲ طرف توافق کردند که فرآیند تعیین و علامت‌گذاری مرز ادامه یابد، اما در سال گذشته در سایر بخش‌های مرز که ارمنستان ادعا می‌کند آذربایجان بیش از ۲۰۰ کیلومتر مربع از خاک آن را اشغال کرده پیشرفتی حاصل نشده است. اپوزیسیون ارمنستان این تعیین مرز بحث‌برانگیز و اقدامات دیپلماتیک بعدی ایروان را «تسلیم» خوانده و خواستار استعفای پاشینیان شده است. با این حال، اعتراضات و تجمعات خیابانی اپوزیسیون که در ماه‌های مه و ژوئن ۲۰۲۴ هزاران نفر را به خود جلب کرد، در نهایت فروکش کرد. پاشینیان ادعا می‌کند که تلاش دولتش برای صلح پایدار با آذربایجان همچنان از حمایت گسترده عمومی برخوردار است. کریدور حمل‌ونقل بر اساس یکی از بندهای توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ با میانجی‌گری مسکو که به جنگ ۴۴روزه خونین در قره‌باغ کوهستانی پایان داد ارمنستان باید «امنیت ارتباطات حمل‌ونقل» بین سرزمین اصلی آذربایجان و نخجوان را تضمین کند و «حرکت آزاد شهروندان، وسایل نقلیه و کالاها در هر دو جهت» را فراهم آورد. ارمنستان، که توسط آذربایجان و ترکیه محصور شده، تاکید کرده بود که هر مسیر ترانزیتی باید بخشی از فرآیند گسترده‌تر بازگشایی منطقه‌ای باشد و حاکمیت، صلاحیت و تمامیت ارضی ارمنستان را رعایت کند. مقامات ایروان ایده و حتی روایت کریدور فراسرزمینی را رد کرده و آن را ادعای ارضی پنهان آذربایجان خوانده بودند. در سال ۲۰۲۴، به دلیل ناتوانی در یافتن راه‌حل مشترک، آذربایجان و ارمنستان اعلام کردند که مسئله اتصال از توافق صلح گسترده‌تر جدا خواهد شد. بر اساس توافق آتش‌بس ۲۰۲۰، کنترل پیوندهای حمل‌ونقل بین ارمنستان و آذربایجان قرار بود توسط سرویس مرزبانی امنیت فدرال روسیه موسوم به اف‌اس‌بی (FSB) انجام شود. اما پس از ناکامی نیروهای حافظ صلح روسیه در حفاظت از جمعیت ارمنی‌تبار منطقه طی تهاجم آذربایجان در سپتامبر ۲۰۲۳ و خروج بعدی آن‌ها، ارمنستان رویکرد ژئوپلیتیکی خود را تغییر داده و با فاصله گرفتن از مسکو، به غرب نزدیک‌تر شده است. بروئرز اظهار داشت که تغییر نام کریدور زنگزور به «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» پروژه روسیه برای کنترل این مسیر را کنار می‌زند. او گفت: «اگر یک موضوع باشد که باکو و ایروان سال‌ها بر سر آن توافق داشته‌اند، این است که نمی‌خواهند روسیه در مدیریت مناقشه بین آن‌ها انحصار داشته باشد. بنابراین این می‌تواند نتیجه‌ای مثبت تلقی شود.» با این حال، او خاطرنشان کرد که دیدگاه‌های ارمنستان و آذربایجان درباره نحوه عملکرد این مسیر همچنان «بسیار متفاوت به نظر می‌رسد و هنوز زود است که بگوییم این تفاوت‌ها چگونه حل خواهند شد.» واکنش‌های منطقه‌ای ترکیه از این توافق استقبال کرد و اظهار داشت که فرصتی تاریخی برای صلح و رفاه در قفقاز جنوبی به دست آمده است. وزارت امور خارجه ترکیه در بیانیه‌ای اعلام کرد که این تحول «گامی بسیار مهم برای تضمین صلح و ثبات منطقه‌ای» است. روسیه و ایران واکنش مثبت کمتری نشان داده‌اند، زیرا بازگشایی مسیر ترانزیتی از طریق ارمنستان می‌تواند قفقاز و آسیای مرکزی غنی از نفت و گاز را به اروپا متصل کند و این دو کشور را دور بزند. هر دو کشور نسبت به حضور احتمالی آمریکا در منطقه استراتژیک سیونیک ارمنستان، که با ایران هم‌مرز است، ابراز نگرانی کرده‌اند. مسکو واشنگتن را متهم کرده که سعی دارد فرآیند صلح ارمنستان و آذربایجان را «ربوده» و قدرت‌های منطقه‌ای را به حاشیه براند. ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه، در نشست خبری ۲۴ ژوئیه گفت: غربی‌ها قصد دارند فرآیند آشتی باکو و ایروان را به مسیر خود بکشانند. ما می‌دانیم این مسیرها معمولا به کجا می‌رسند... این می‌تواند به عدم تعادل در سیستم امنیتی منطقه منجر شود. ایران نیز به شدت با هر توافقی که معتقد است مرز شمالی‌اش با ارمنستان را به خطر می‌اندازد، مخالفت کرده است. یک مشاور ارشد رهبر انقلاب ایران هشدار داده که کشورهای «داخل یا خارج منطقه» باید از جست‌وجوی کریدوری برای آذربایجان که از منطقه‌ای ارمنی هم‌مرز با ایران عبور کند، دست بکشند. بروئرز گفت که دو عامل بالقوه مخل در توافق امضاشده در کاخ سفید وجود دارد: روسیه و ایران. او افزود: هر دو در قفقاز حضور دارند و ابزارهای متعددی در اختیار دارند که می‌توانند استفاده کنند. روسیه پیش‌تر این توافق را انتقاد کرده و می‌توان انتظار داشت که خصومت بیشتری نسبت به طرح تریپ (TRIPP) نشان دهد.