دریاچه ارومیه در نقطه سرنوشت ساز | ماجرای تخلیه شهرهای منطقه چیست؟ | دریاچه ارومیه به تاریخ می پیوندد اگر...

کارشناسان هشدار می‌دهند ادامه روند فعلی، یعنی افزایش بی‌رویه مصرف آب، به ویژه در بخش کشاورزی و مدیریت ناکارآمد منابع، دریاچه ارومیه را به تاریخ می‌سپارد.

وابستگی دریاچه ارومیه به بارش مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه، با اشاره به شرایط بحرانی منابع آبی این حوضه گفت: «دریاچه ارومیه در یک حوضه بسته قرار دارد و ورودی آب آن صرفا از طریق بارش تامین می‌شود. هیچ منبع قابل توجهی از حوزه‌های مجاور وارد این حوضه نمی‌شود. بر اساس شاخص‌های بین‌المللی، برای حفظ اکوسیستم دریاچه باید مصرف منابع آب حداکثر بین ۲ تا ۲.۵ میلیارد مترمکعب باشد؛ اما در حال حاضر مصرف بیش از ۵ میلیارد مترمکعب است. نتیجه این اضافه‌برداشت، فرونشست زمین در دشت‌های اطراف و نابودی تدریجی منابع زیرزمینی است.» سعید عیسی‌پور، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه -عکس‌ها: حامد خورشیدی سعید عیسی‌پور با اشاره به روند تاریخی بحران افزود: «نشانه‌های خشکی دریاچه از سال ۱۳۷۷ آغاز شد. از آن زمان تاکنون، توسعه ناپایدار در بخش کشاورزی و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب، باعث شده این حوضه به شدت شکننده شود. پس از سه دهه، امروز دریاچه ارومیه در شرایطی بحرانی قرار دارد و احیای آن نیازمند تغییر بنیادین در الگوهای مصرف و تصمیم‌گیری است.» نقش کشاورزی در تشدید بحران عیسی‌پور گفت: «در سال ۱۳۷۷ حدود ۳۵۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی در حوزه آبریز دریاچه وجود داشت، اما اکنون این رقم به حدود ۷۰۰ هزار هکتار رسیده است. افزایش دو برابری سطح زیر کشت به معنای دو برابر شدن نیاز آبی است. متاسفانه تغییر الگوی کشت نیز به سمت محصولات پرآب‌بر بوده و این مسئله فشار مضاعفی بر منابع وارد کرده است.» او افزود: «ستاد احیای دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۲ تاسیس شد، اما محدودیت‌های اجرایی، کمبود اعتبار و نبود اراده کافی در سطح ملی، مانع از تحقق کامل اهداف آن شد. پروژه‌هایی مانند تصفیه‌خانه‌ها و خطوط انتقال پساب که می‌توانستند حجم قابل‌توجهی آب به دریاچه منتقل کنند، هنوز به طور کامل به بهره‌برداری نرسیده‌اند یا ظرفیت اجرایی‌شان کاهش یافته است.» تخلیه شهرها صحت دارد؟ مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در پاسخ به شایعه آغاز تخلیه شهرهای اطراف دریاچه توضیح داد: «این موضوع از سوی یکی از رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی مطرح شد و صحت ندارد. اگرچه شرایط بحرانی است، اما مردم منطقه هرگز زندگی خود را رها نکرده‌ و نمی‌کنند. آنها پیوندی عمیق با دریاچه ارومیه دارند و از منظر هویتی و فرهنگی به آن نگاه می‌کنند. مردم منطقه نه تنها حاضر به ترک محل زندگی‌شان نیستند، بلکه فعالانه در برنامه‌های احیاء مشارکت می‌کنند و مطالبه‌گر هستند.» او با اشاره به برنامه‌های جایگزین معیشتی گفت: «پیش از هر اقدامی برای جابه‌جایی احتمالی یا اصلاح الگوی معیشت، طرح‌های جایگزین معیشتی طراحی و با مشارکت مردم اجرا شده است تا هیچ اقدامی بدون در نظر گرفتن واقعیت زندگی جوامع محلی صورت نگیرد.» عیسی‌پور با اشاره به نقش مسئولان محلی و ملی افزود: «رئیس‌جمهور، اهل همان منطقه است و استاندار آذربایجان غربی نیز رویکردی علمی و کارشناسی دارد. هر راه‌حلی که دانشگاه‌های منطقه یا کشور تایید کنند، در دستور کار احیاء قرار می‌گیرد. تأمین اعتبار برای پروژه‌های احیاء نیز از سوی دولت مورد تاکید قرار گرفته است.» همکاری‌های بین‌المللی و پروژه‌های پایلوت عیسی‌پور با اشاره به همکاری‌های بین‌المللی گفت: «دولت موضوع احیای دریاچه ارومیه را رها نکرده و بسته‌ای جامع برای پیشبرد پروژه‌ها مصوب شده است. بخشی از بودجه نیز برای تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام اختصاص یافته است. علاوه بر این، همکاری‌هایی با نهادهای بین‌المللی در جریان است و حدود ۱۰ میلیون دلار برای اجرای پروژه‌های پایلوت و تحقیقاتی در نظر گرفته شده است.» ریشه‌های بحران و نقش سدسازی‌ها مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه تصریح کرد: « از اواخر دهه ۷۰ کارشناسان نسبت به خشک شدن دریاچه هشدار داده بودند، اما همزمان موج گسترده‌ای از سدسازی آغاز شد. بی‌توجهی به هشدار کارشناسان، برداشت بی‌رویه از منابع سطحی و زیرزمینی و سدسازی‌های متعدد، روند خشک شدن دریاچه را تسریع کرد. حتی احداث پل میان‌گذر دریاچه ارومیه در دولت آقای احمدی‌نژاد بدون مجوز زیست‌محیطی انجام شد و بخش‌هایی از آن هنوز نیمه‌تمام است. این پروژه‌ها در مجموع تاثیر منفی قابل توجهی بر تبادل آبی و جریان طبیعی دریاچه داشته‌اند.» اقدامات ستاد احیاء و چالش‌های اجرایی عیسی پور گفت: با تاسیس ستاد احیای دریاچه ارومیه، مجموعه‌ای از پروژه‌های فنی و مدیریتی تعریف شد؛ از جمله کاهش مصرف آب در کشاورزی، لایروبی و مرمت شبکه‌ها، احداث سردردهنه برای جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز و طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای. «برخی از این پروژه‌ها اجرا شد و اثرات مثبتی داشت، اما بسیاری از آن‌ها به‌دلیل کمبود اعتبارات یا موانع اجرایی نیمه‌تمام ماندند.» او با اشاره به تحولات مدیریتی گفت: «تا پایان دولت آقای روحانی، ستاد احیاء با ساختار و برنامه مشخص فعالیت می‌کرد. اما با تغییر دولت، برای مدتی ستاد دچار وقفه و سردرگمی شد. پس از حدود یک سال، دبیرخانه ستاد ملی به استان آذربایجان غربی منتقل و دوباره روند هماهنگی‌ها آغاز شد.» بررسی عملکرد دولت‌های پیشین عیسی‌پور درباره اینکه آیا عملکرد ستاد در دولت‌های یازدهم و دوازدهم در برنامه ریزی‌های نجات دریاچهارومیه بهتر بوده است، گفت: «بسیاری از پروژه‌های بزرگ در همان دوره اجرا شد؛ از جمله تونل انتقال زاب و تصفیه‌خانه‌های ارومیه و تبریز. محور علمی پروژه‌ها نیز در اختیار دانشگاه صنعتی شریف بود. اما باید توجه داشت که بحران دریاچه ارومیه فقط مسئله‌ای فنی نیست؛ این بحران ابعاد اجتماعی و معیشتی گسترده‌ای دارد.» او افزود: «در آن دوران حدود ۴۰ درصد از مصرف آب کشاورزی کاهش یافت، اما چون ارتباط مؤثر با ذی‌نفعان اصلی یعنی کشاورزان برقرار نشد، تأثیر آن محدود بود. برای احیای واقعی، کاهش مصرف باید با مشارکت مستقیم کشاورزان و درک نیازهای معیشتی آن‌ها همراه باشد.» عیسی‌پور در جمع‌بندی سخنان خود گفت: «دریاچه ارومیه قربانی توسعه ناپایدار، مصرف بی‌رویه آب و بی‌توجهی به هشدارهای علمی است. برای نجات آن، باید نگاه از پروژه‌های صرفا فنی به سمت حکمرانی مشارکتی و اجتماعی تغییر کند. همکاری‌های علمی، استفاده از تجربه‌های بین‌المللی و بازنگری در سیاست‌های کشاورزی ضروری است. هنوز می‌توان امیدوار بود، اما زمان برای جبران خطاها محدود است.» تغییر حکمرانی و ضرورت مدیریت مصرف متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی هم در گفت‌وگوی تلویزیونی همشهری بر ضرورت تغییر شیوه حکمرانی آب برای نجات دریاچه ارومیه تاکید کرد و گفت: «اگر روند کنونی ادامه پیدا کند، شرایط دریاچه ارومیه سال به سال بحرانی‌تر خواهد شد. اکنون این دریاچه به پهنه‌ای فصلی تبدیل شده است. تغییر شیوه حکمرانی به معنای به رسمیت شناختن حقابه‌ها، کاهش هدررفت، افزایش تاب‌آوری و مدیریت بهتر منابع آب است.» علی ارواحی با اشاره به وضعیت موجود افزود: «در ۱۱ مرداد امسال، موجودی آب دریاچه حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب بود، در حالی‌ که در همین زمان در سال گذشته این رقم به دو میلیارد مترمکعب می‌رسید. تبخیر سالانه دریاچه نیز حدود دو میلیارد مترمکعب است. این آمار نشان می‌دهد که مدیریت مصرف و اصلاح حکمرانی، نقشی حیاتی در آینده دریاچه دارند.» نبود اراده کافی برای اجرای سیاست‌ها این کارشناس تالاب‌ها با اشاره به عملکرد دستگاه‌ها گفت: «مشکل اصلی، نبود اراده کافی برای اجرای سیاست‌هاست. وزارت جهاد کشاورزی از زمان برنامه سوم توسعه موظف بوده مصرف آب در بخش کشاورزی را کاهش دهد. با وجود اجرای نزدیک به ۱۲ سال پروژه‌های پایلوت بین‌المللی، هنوز این طرح‌ها به برنامه ملی تبدیل نشده‌اند. این اقدامات باید تامین اعتبار شده و در سطح وسیع‌تری اجرا شوند.» علی ارواحی، متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی - عکس‌ها: حامد خورشیدی او با اشاره به طرح انتقال آب از ارس ادامه داد: «این پروژه اعتبار دریافت کرده و در حال اجراست، اما در دیگر حوزه‌ها چنین اراده‌ای دیده نمی‌شود. مردم باید باور کنند که دولت برای احیای دریاچه ارومیه اولویت قائل است و برنامه‌ای عملیاتی برای آن دارد.» درس‌هایی از تجربه‌های خارجی به گفته ارواحی، تجربه دریاچه آرال شمالی می‌تواند چراغ راه احیای ارومیه باشد: «قزاقستان توانست با اصلاح سیاست‌های کشاورزی و مهار جریان‌های انحرافی آب، بخشی از دریاچه آرال را احیا کند، اما ازبکستان با بی‌عملی، شاهد خشک شدن بخش وسیعی از این دریاچه مشترک بود. اگر ما هم فقط تماشا کنیم، وضعیت دریاچه ارومیه روزبه‌روز بدتر خواهد شد. تنها با تغییر رویکرد و مدیریت علمی می‌توان امید به احیای این زیست‌بوم ارزشمند داشت.» او افزود: «اگر مدیریت مصرف، نظام حکمرانی و مشارکت مردمی تغییر کند، می‌توان امیدوار بود. مطالبه‌گری مردم، مشارکت جوامع محلی و اجرای پروژه‌های علمی، کلید بازگشت دریاچه است. تماشا کردن کافی نیست، باید عمل کنیم.» تنها راه نجات دریاچه ارومیه این متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی در ادامه با تاکید بر مدیریت مصرف آب گفت: «نمونه‌های متعددی برای بهبود مصرف وجود دارد، اما تاکنون اقدام موثری صورت نگرفته است. بخش کشاورزی همچنان با کشت محصولات پرآب‌بر ادامه دارد و شبکه‌های انتقال و توزیع، سهم بزرگی از آب را هدر می‌دهند. وزارت نیرو باید پاسخ دهد که چه برنامه‌ای برای کاهش هدررفت در شبکه‌های شهری و کشاورزی دارد.» او با اشاره به ظرفیت‌های موجود افزود: «استفاده از جریان‌های سیلابی می‌تواند تاب‌آوری دریاچه را افزایش دهد. بارش‌های غیرنرمال در کشور رخ می‌دهند و باید از این فرصت‌ها بهره گرفت، اما متاسفانه این اتفاق نمی‌افتد.» پیامدهای اجتماعی و اقتصادی بحران ارواحی نسبت به پیامدهای ادامه وضعیت موجود هشدار داد: «اگر شرایط تغییر نکند، معیشت و سلامت مردم به شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد. طوفان‌های نمکی، بیماری‌های پوستی، چشمی، قلبی و افزایش موارد سرطان، پیامدهای طبیعی این بحران هستند. در ۱۰ تا ۱۵ سال آینده، کشاورزی در حوزه آبریز دریاچه با خطر جدی مواجه خواهد شد.» او با اشاره به تجربه دیگر تالاب‌های کشور گفت: «تالاب پریشان ۱۵ سال پیش خشک شد و چاه‌های مجاور آن که روزگاری پرآب بودند، اکنون پاسخگوی نیاز کشاورزان نیستند. تکرار چنین وضعیتی برای ارومیه می‌تواند منجر به مهاجرت، از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی و فرهنگی، و تهدید تمامیت سرزمینی منطقه شود.» ضرورت اصلاح حکمرانی این متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی با تاکید بر اهمیت اصلاحات در نظام مدیریت آب گفت: «کاهش هدررفت در شبکه‌ها، اصلاح الگوی کشت، استفاده از جریان‌های سیلابی و برنامه‌ریزی بلندمدت برای مقابله با خشکسالی باید در اولویت قرار گیرد. برنامه احیای دریاچه باید رویکردی اجتماعی و فنی داشته باشد ...