هویت و کارکرد اربعین حسینی در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای

اربعین حسینی یک حرکت عظیم، پدیده بزرگ و نشانه قدرت ملت و یک پروژه فرهنگی سیاسی و تمدن ساز است که موجب تقویت هویت اسلامی همبستگی ملّی و همدلی مسلمانان مخصوصاً شیعیان می‌شود.

اربعین حسینی یک حرکت عظیم، پدیده بزرگ و نشانه قدرت ملت و یک پروژه فرهنگی سیاسی و تمدن ساز است که موجب تقویت هویت اسلامی همبستگی ملّی و همدلی مسلمانان مخصوصاً شیعیان می‌شود. به گزارش مشرق، بیستم صفر، چهل روز بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام) اربعین حسینی یا روز اربعین نامیده شده است. از آن جایی که واقعه عاشورا در ذهن و زبان شیعیان، دارای اعتبار بوده و مبنای فکری و رفتاری و کنش سیاسی و اجتماعی شیعیان را شکل می دهد، پیاده روی اربعین نیز، به مثابه یک واقعیت اجتماعی و ایمانی، از جایگاه بس مهم برخوردار بوده، و دارای کارکردهای متنوع فرهنگی، سیاسی و اجتماعی است، و می تواند باورها، گرایش ها و شیوه زیستن جامعه را متحول سازد. حضرت آیت الله خامنه ای، بارها به اهمیت و جایگاه اربعین حسینی اشاره فرمودند. ایشان اربعین را یک «حرکت عظیم»، «پدیده بزرگ» و «نشانه قدرت ملت» دانسته اند. اربعین حسینی نه تنها یک مناسبت تاریخی و مذهبی است، بلکه یک «پروژه فرهنگی»، «پروژه سیاسی» و «پروژه تمدن ساز» است که موجب تقویت هویت اسلامی، همبستگی ملّی و همدلی مسلمانان مخصوصاً شیعیان می شود. حسینی خامنه ای (۳ /۹ /۱۳۹۵) با تأکید بر نقش پرافتخار شعائر دین در حفظ وحدت و همگرایی ملّت، خواستار توجّه مجموعه فرهنگی و رسانه ای جمهوری اسلامی به پیاده روی اربعین شده است. از دستاوردهای عاشورا و اربعین حسینی، ارتقای ایمان، مبارزه با جاهلیت و استبداد، صلح و عدالت، تربیت اعتقادی و فداکاری در راه حق و مقاومت در برابر ستم و تجاوز است. احیای شعائر عاشورا و اربعین، سبب می شود تا محبّان و عاشقان راه حسین بن علی (علیه السلام)، برای مبارزه با هرگونه ستم، دفاع از حقوق مردم و برطرف کردن فقر و نیازها مهیا شوند. هر فردی باید از پیام های عاشورا برای ساخت زندگی سعادتمندانه خود استفاده کند، و در راستای اهداف انقلاب اسلامی و تحقق عدالت و حقوق بشر تلاش کند (حسینی خامنه ای، ۲۱ /۰۷ /۱۳۹۸). بنابراین، از نگاه رهبر معظّم، عاشورا به عنوان یک رویداد مذهبی، فرهنگی و انقلابی، از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار بوده که باید از درس های آن در حیات فردی و اجتماعی خود استفاده کرده و در مسیر مبارزه با ستم و ایجاد عدالت و صلح تلاش کرد. جستار حاضر با روش توصیفی -تحلیلی می کوشد تا «هویت و کارکرد اربعین حسینی در منظومه فکری آیت الله خامنه ای» را بررسی کند. پیشینه پژوهش طاهرخانی و همکاران (۱۴۰۰ش)، در مقاله «راهپیمائی اربعین نمادی از شکل گیری هویت جمعی مسلمانان» با روش تحقیق کمی پیمایشی، در پاسخ به پرسش آیا ابعاد مختلف پیاده روی اربعین، موجب شکل گیری هویت جمعی در بین راهپیمایان شده است؟ می نویسد: راهپیمایی اربعین به عنوان یک پدیده برآمده از مذهب شیعه، در عین تجلی دینی، دارای کارکرد سیاسی نیز هست؛ به گونه ای که نتایج نشان می دهد؛ بین بُعد سیاسی و بین المللی راهپیمایی اربعین و شکل گیری هویت جمعی بین راهپیمایان رابطه معناداری وجود دارد. بیش از ۸۰ درصد از پاسخگویان، راهپیمایی را عامل وحدت و همگرایی مسلمانان می دانند. تاج بخش و همکاران (۱۳۹۸ش) نیز در مقاله «مطالعه کیفی الگوی ابراز هویت ایرانیان و عراقی ها در آیین پیاده روی اربعین» آورده اند: پیاده روی اربعین، یکی از اشکال نوظهور سفر زیارتی است. در پژوهش حاضر با اتکاء به رویکرد کیفی و از طریق تحلیل مضمون تجربه زیسته زائران سعی بر آن شده که الگوهای ابراز هویت زائران ایرانی و عراقی، مورد بررسی قرار گیرد. جامعه آماری تحقیق حاضر زائران زن و مرد ایرانی و عراقی بوده اند و تعداد ۳۰ نفر نمونه به روش هدفمند انتخاب شده اند. نتایج حاصل از دو مرحله تحلیل داده های به دست آمده از مصاحبه ها و مشاهدات میدانی به روش های مضمون بندی داده ها و کدگذاری نظریه ای نشان داد که این آیین شیعی ارتباط تنگاتنگی با سه مفهوم کلان «محبت اهل بیت، نمایش جهانی و هویت شیعی» دارد. مرتضوی و همکاران (۱۳۹۹ش)، در تحقیق «پیاده روی اربعین به مثابه اسطوره ای برای بازآفرینی هویت فرهنگی...» می نویسند: بستر شکل گیری هویت فرهنگی، زندگی جمعی است و اسطوره یک مقوله فرهنگی است که می تواند افکار و شیوه زندگی ما را هدایت و جهت دهد. این مقاله با تحلیل اسطوره شناختیِ برگرفته از مؤلفه های اسطوره ای جوزف کمبل، درصدد بررسی معناداری تجربه زیسته زائران پیاده روی اربعین با آزمون، تک نمونه ای برآمده است تا ضمن پیکربندی اربعین با مؤلفه های اسطوره، به تبیین هویت فرهنگی بپردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد پیاده روی اربعین در حیات بخشیدن به هویت فرهنگی و اجتماعی مؤثر بوده است. صولتی (۱۴۰۰ش)، در پژوهش «تبارشناسی هویت در ایرانِ پس از انقلاب اسلامی (مطالعه موردی: تبارشناسی پیاده روی اربعین حسینی)» بر این باور است که بستر ایجاد هویت جمعی، زندگی جمعی است و قدرت به عنوان عامل اصلی شکل گیری هویت، دانش و حقیقتِ مورد نیاز آن را می سازد. یکی از نشانه های هویت در ایران، جایگاه واقعه عاشورا است که در ذهن و ضمیر شیعیان، دارای اعتبار و حجیت است. در همین راستا پدیده پیاده روی اربعین، به عنوان نشانه ای از هویت فرهنگی، به شکل تازه ای بروز یافته است. بازسنجی و واکاوی حضور قدرت در شکل گیری هویت، مسئله این پژوهش است که با اتخاذ روش «تبارشناسی» و با تکیه برمؤلفه هایی مثل انقطاع، نظام دانایی، جایگاه قدرت و مقاومت، همنشینی قدرت با دانش و حقیقت، به تحلیل دو گفتمان عمده هویتی پیش و پس از انقلاب اسلامی ایران پرداخته و سپس به صورت بندی جدید هویت فرهنگی و چگونگی گسست و بروز جدید آن همت گماشته است. در انتها با فرارفتن از دوگانه های ایرانی اسلامی، برای فهم هویت ایرانی، ضمن تبیین تبارشناسی پدیده فرهنگی و نوظهور پیاده روی اربعین، به این نتیجه رسیده است که هرچند هویت ها برساخته و بازآفریده نظام دانایی عصر خود هستند، اما امروزه تک ساحتی کردن هویت خطاست. مفاهیم پژوهش ۱. هویت در لغت به معنای ذات باری تعالی، هستی، وجود و آنچه موجب شناسایی شخص می شود (معین، ۱۳۷۸: ۵۲۲۸). در فرهنگ عمید (۱۳۷۴: ۱۲۶۵) هویت، به معنای حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد، اشاره شده است. به عبارت دیگر، هویت، عبارت است از آنچه سبب تشخیص و یا آنچه موجب شناسایی فرد می شود. هویت در اصطلاح، مجموعه ای از ویژگی ها، شناسه ها و الگوهای رفتاری اکتسابی است که فرد، قوم، ملت و تمدنی را از دیگر اقوام، ملل و تمدن ها متمایز می سازد. به اعتقاد جیمز مارسیا، هویت، سازمانی درونی، خودجوش و پویاست که از سائق ها، توانایی ها، باورها و تجارب گذشته فرد نشأت می گیرد. او به چهار نوع هویت در نوجوانان که شامل «کسب هویت، پراکندگی هویت، وقفه و ضبط هویت» است، اشاره می کند (ویتن، ۱۳۸۵: ۲۱۰). ۲. بحران هویت از میان روان شناسان، اریکسون، بر مفاهیم «هویت» و «بحران هویت» تأکید می کند. بحران هویت، واژه ای است که وی برای توصیف «عدم توانایی نوجوان در قبول نقشی که جامعه از او انتظار دارد» به کار برده است. شاملو (۱۳۸۳: ۶۵-۶۷) نوشته است: «بحران هویت، یعنی عدم موفقیت یک نوجوان در پی ریزی هویت فردی خود، به علت تجارب نامطلوب کودکی و یا شرایط نامساعد فعلی » که فرد از نوعی سردرگمی و آشفتگی نقش ها رنج می برد و احساس می کند که منزوی، مضطرب و مردد شده است. البته بحران هویت، منحصر به دوره نوجوانی یا جوانی نیست، بلکه در هر دوره ای ممکن است رخ دهد. به اعتقاد اریکسون، عمده ترین تکلیف یک نوجوان «حل بحران هویت در برابر سردرگمی نقش» است (پاپالیا و همکاران، ۱۴۰۱: ۳ /۳۴۲). زمانی که فرد یا جامعه از عناصر هویت ساز خویش مانند دین، زبان، نژاد، قومیت و فرهنگ آگاهی نداشته باشد و یا عناصر هویت ساز، جایگاه خود را به عنوان شاخص های شناخت، از دست بدهد و عناصر جایگزین معرفی نشود، فرد یا جامعه با «بحران هویت» روبه رو خواهد شد. از این رو، فرد برای خروج از این بحران، بایستی ارزش های مثبت و بادوام در فرهنگ، مذهب یا ایدئولوژی خود را بیابد تا از درهم ریختگی و آشفتگی هویت که دائماً در رنج و عذاب است، رها شود و هویت اصیل خویش را بازسازی کند (نک. پاینده، ۱۳۸۲: ۲۲۶؛ خلیلی، ۱۳۷۹: ۱۵). بی شک مکتب توحیدی و وحیانی، نقشی بسزا در پیدایش شخصیت آدمی دارد، و می تواند به پرسش های بی شمار آدمی پاسخ درخور دهد. آدمی را به سوی مبدأ کمال دعوت کرده و هویت انسانی او را شکل دهد و او را از پریشانی و حیرت رهایی بخشد. گفتنی است که نقش خانواده در این مرحله، بس کارا است که از طریق وراثت و انتخاب شیوه های تربیتی، اثری بسزا در پیدایش هویت جوانان دارد. امام علی (علیه السلام) فرمود: «دل نوجوان همانند زمین خالی است. هر بذری در آن ریخته شود، می پذیرد. فرزندم! پیش از آنکه دلت سخت و فکرت گرفتار شود، اقدام به ادب آموزی تو کردم، تا با عزمی جزم به امورت روی آوری؛ اموری که اهل تجربه، مشقّت تجربه کردن آن را کشیده اند و تو از تجربه دوباره آسوده گشته ای» (رضی، ۱۴۱۴: نامه۳۱). از این رو، تنها عنصری که به آدمی احساس امنیت و اعتماد بخشیده و او را از اضطراب های درونی و تشویش های ذهنی رها می سازد، یاد الله تعالی و داشتن یک تکیه گاه محکم در زندگی است: «آگاه باشید! دل ها فقط با یاد الله آرام می گیرد» (رعد /۲۸). ۳. اربعین حسینی «اربعین» (عدد چهل)، به عنوان یک دوره تکامل مطرح است. خاستگاه برپایی مراسم اربعین در ماه صفر، شاید از روایت «علامات المؤمن» از امام صادق (علیه السلام) (طوسی، ۱۳۶۵: ۱۱۳)، و امام حسن عسکری (علیه السلام) (مفید، ۱۴۱۳: ۱ /۵۳؛ طوسی، ۱۳۶۵: ۲۳۶) باشد که ذیل آن، زیارت اربعین را از علامات مؤمن برشمرده اند. «عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعسْکرِیِّ(ع) أَنهُ قالَ: عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ بِالْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجهْرُ ب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛ مؤمن پنج نشانه دارد: اقامه ۵۱ رکعت نماز (مجموع واجبات و مستحبات)، و «بسم الله الرحمن الرحیم» را (در نماز) بلند گفتن، در سجده پیشانی بر خاک نهادن، و انگشتر عقیق در دست راست کردن، و زیارت اربعین» (مجلسی، ۱۴۰۳: ۹۸ / ۱۰۶). جوهره رسالت نبوی، قرآن و عترت است (بروجردی، ۱۳۸۰: ۱ /۶۲)، نماز نیز ستون دین و زیارت اربعین، ستون هدایت است. خلاصه آنکه رسالت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، تعلیم کتاب و تزکیه نفوس مردم بود تا هم جاهلان را عالم نماید و هم گمراهان را هدایت کند (جمعه /۲)؛ یعنی جهل علمی و جهالت عملی را از جامعه بزداید. همین دو هدف، در متن زیارت اربعین سالار شهیدان تعبیه شده است (جوادی آملی، ۱۴۰۰: ۲۲۱ ۲۲۷). برخی روایات تأکید دارند که آسمان تا چهل روز بر حسین بن علی (علیه السلام) و یحیی بن زکریا گریسته است (ابن قولویه، ۱۳۵۶: ۹۰؛ مجلسی، ۱۴۰۳: ۴۵ /۲۱۰). ب...