۴ میلیارد نفر گرفتار کم‌آبی/ جهان در بحران آب غرق می‌شود؟!

گزارش‌های تازه سازمان ملل و مراکز پژوهشی معتبر نشان می‌دهد خشکسالی دیگر یک پدیده اقلیمی محدود نیست؛ بلکه تهدیدی جهانی است که زندگی میلیاردها نفر را در معرض خطر قرار داده است.

گزارش‌های تازه سازمان ملل و مراکز پژوهشی معتبر نشان می‌دهد خشکسالی دیگر یک پدیده اقلیمی محدود نیست؛ بلکه تهدیدی جهانی است که زندگی میلیاردها نفر را در معرض خطر قرار داده است. به گزارش مشرق، طبق گزارش «توسعه جهانی آب ۲۰۲۵» یونسکو، امروز نزدیک به چهار میلیارد نفر، یعنی نیمی از جمعیت جهان، بخشی از سال را با کمبود آب جدی سپری می‌کنند. این کمبود فقط به معنای نبود آب آشامیدنی نیست؛ بلکه تهدیدی است برای تولید غذا، سلامت عمومی، تجارت و حتی آرامش سیاسی کشورها. از طرفی در سال ۲۰۲۲ حدود ۲.۲ میلیارد نفر به آب آشامیدنی ایمن دسترسی نداشتند و ۳.۵ میلیارد نفر نیز از خدمات بهداشتی و فاضلاب محروم بودند. برای مثال بحران در آفریقا از همه آشکارتر است. مرکز ملی کاهش خشکسالی آمریکا و کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی سازمان ملل تخمین زده‌اند که بیش از ۹۰ میلیون نفر در شرق و جنوب این قاره با خطر گرسنگی ناشی از خشکسالی‌های طولانی روبه‌رو هستند. در زیمبابوه برداشت ذرت، غذای اصلی مردم، نسبت به سال گذشته ۷۰ درصد کاهش یافته است. سومالی نیز با یک‌چهارم جمعیت در آستانه قحطی، تصویری دردناک از عمق فاجعه ارائه می‌دهد. در سال‌های اخیر، یونیسف صندوق کودکان سازمان ملل متحد اعلام کرده بود که کودکان در شاخ آفریقا با خشکسالی مرگبار روبرو هستند و بحران آب زندگی‌ها را در جیبوتی، اتیوپی، کنیا و سومالی ویران می‌کند. تصویری از خشک شدن رودخانه‌ها در شاخ آفریقا اروپا هم از این تهدید در امان نمانده و بانک مرکزی اروپا هشدار داده که خشکسالی می‌تواند تا ۱۵ درصد از تولید ناخالص داخلی منطقه یورو را از بین ببرد. پیشتر رسانه‌های اروپایی مانند یورونیوز گزارش داده بودند که خشکسالی فعلی در جنوب اروپا «می‌تواند به بدترین خشکسالی تاریخ تبدیل شود». خشک شدن برخی رودخانه‌ها در اروپا محصولاتی مانند زیتون، انگور و غلات که بخش مهمی از اقتصاد کشاورزی جنوب اروپا را تشکیل می‌دهند، به‌شدت آسیب دیده‌اند. در اسپانیا قیمت روغن زیتون ظرف یک سال دو برابر شد. در مراکش نیز، شش سال پیاپی خشکسالی، روستاها را خالی و زمین‌ها را بی‌حاصل کرده است. این بحران تنها به سفره‌های غذایی ختم نمی‌شود و تجارت جهانی هم زیر فشار است. کاهش سطح آب دریاچه گاتون در پاناما که کانال معروف را تغذیه می‌کند، باعث شده ظرفیت عبور کشتی‌ها بیش از یک‌سوم کاهش پیدا کند. کاهش چشمگیر سطح آب دریاچه گاتون در پاناما این یعنی میلیون‌ها تُن کالا با تأخیر جابه‌جا می‌شود و هزینه‌ها برای صادرکنندگان و واردکنندگان سر به فلک می‌کشد. کارشناسان هشدار می‌دهند بحران آب می‌تواند به‌زودی همان تأثیری را بر بازارهای جهانی بگذارد که نوسانات نفت در دهه‌های گذشته داشت. سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) در گزارشی تازه نوشته هزینه‌های ناشی از خشکسالی در مقایسه با سال ۲۰۰۰، شش برابر شده است. این سازمان پیش‌بینی کرده تا سال ۲۰۳۵، این هزینه‌ها دست‌کم ۳۵ درصد دیگر افزایش خواهد یافت. به بیان ساده‌تر، بحران آب حالا به موضوعی اقتصادی و امنیتی بدل شده است و دیگر نمی‌توان آن را تنها یک معضل محیط‌زیستی دانست اما بحران فقط به خشکی خاک یا افت محصولات محدود نمی‌شود. در کوه‌های آسیا و آمریکای جنوبی، یخچال‌های طبیعی با سرعتی بی‌سابقه در حال ذوب شدن‌ هستند. تصویری از ذوب شدن یخچال‌های طبیعی در کوهستان‌های آسیا گزارش مشترک یونسکو و UN-Water می‌گوید میلیون‌ها نفر به آب این یخچال‌ها وابسته‌اند، اما تغییرات اقلیمی باعث شده جریان آب رودخانه‌ها به‌شدت ناپایدار شود؛ در یک فصل سیلاب‌های ویرانگر و در فصل دیگر خشکسالی‌های طاقت‌فرسا. رویترز از قول مقامات سازمان ملل متحد گزارش داد که یخچال‌های طبیعی در سراسر جهان سریع‌تر از همیشه در حال ناپدید شدن هستند و طبق گزارش یونسکو، در سه سال گذشته شاهد بزرگترین کاهش جرم یخچال‌های طبیعی ثبت شده بوده‌ایم. محققان دانشگاه لیدز در بریتانیا چند سال پیش، برای اولین بار با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای، ذوب شدن یخچال‌های جهانی را بررسی کردند که تحقیقات آنها شامل ۲۱۵۰۰۰ یخچال کوهستانی، کلاهک‌های یخی، قفسه‌های یخی اطراف قطب جنوب و یخ‌های دریایی می‌شود. نتایج مطالعه محققان دانشگاه لیدز در بریتانیا به هیچ وجه دلگرم‌کننده نبود. این تحقیقات نشان می‌داد که بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۷، زمین ۲۸ تریلیون تن یخ از دست داده و روند این ذوب شدن به طور قابل توجهی افزایش یافته است. تصاویر ماهواره‌ای از ذوب شدن یخچال‌های طبیعی این ناپایداری نه‌تنها امنیت آب را تهدید می‌کند، بلکه خطر رانش زمین و تخریب زیستگاه‌ها را هم افزایش داده است. در دل این بحران، بعد انسانی ماجرا از همه نگران‌کننده‌تر است. بر اساس آمار سازمان ملل، در سال ۲۰۲۲ بیش از ۳۲ میلیون نفر به دلیل بلایای مرتبط با آب‌وهوا، از جمله خشکسالی، خانه‌های خود را ترک کردند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۵۰ شمار «پناهجویان اقلیمی» ممکن است از مرز یک میلیارد نفر هم عبور کند. چنین موجی از مهاجرت، فشار بی‌سابقه‌ای بر مرزها، شهرها و دولت‌ها وارد خواهد کرد و بسیاری از کشورها را با چالش‌های امنیتی تازه روبه‌رو می‌سازد. تنش آبی در حال افزایش شاخص جهانی «تنش آبی» بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ از ۱۸٫۱ درصد به ۱۸٫۶ درصد رسیده است. گزارش‌های ۲۰۲۴ نشان می‌دهد مناطق شمال آفریقا و غرب آسیا بیشترین افزایش فشار بر منابع آبی را تجربه کرده‌اند. با وجود همه این هشدارها، هنوز روزنه‌هایی از امید وجود دارد. کارشناسان و نهادهای بین‌المللی بر ضرورت اقدام فوری تأکید می‌کنند و می‌گویند تغییر الگوی مصرف آب در کشاورزی از طریق روش‌هایی مانند آبیاری قطره‌ای، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های نوین آب‌رسانی، کاهش هدررفت در شبکه‌های فرسوده و استفاده از فناوری‌های هوشمند برای پایش منابع و راهکارهای مبتنی بر طبیعت همچون احیای تالاب‌ها، جنگل‌کاری و جمع‌آوری آب باران می‌توانند تاب‌آوری جوامع در برابر خشکسالی را افزایش دهند. اما همه این اقدامات، بدون کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و مهار تغییرات اقلیمی، کافی نخواهد بود چراکه اگر گرمایش جهانی ادامه یابد، منابع طبیعی آب، از یخچال‌ها تا سفره‌های زیرزمینی ،یکی پس از دیگری از دست خواهند رفت. به گفته یک کارشناس یونسکو، بحران آب آینده نیست، حال است. هر روزی که از دست می‌دهیم، بهایی سنگین‌تر خواهد داشت. جهان امروز در نقطه‌ای ایستاده که کمبود آب می‌تواند غذای میلیون‌ها نفر را تهدید کند، اقتصاد کشورها را متزلزل سازد، تجارت جهانی را مختل کند و موج‌های عظیم مهاجرت به راه بیندازد. از آفریقا تا اروپا و از پاناما تا هیمالیا، نشانه‌ها آشکار است زمین تشنه است. تنها با همکاری جهانی، تصمیم‌های شجاعانه و اقدام فوری می‌توان امیدوار بود که این بحران خاموش، به فاجعه‌ای غیرقابل مهار بدل نشود. خشک شدن بسیاری از دریاچه‌ها و رودخانه‌های بزرگ جهان با افزایش دمای زمین دریاچه پوپو دومین دریاچه بزرگ بولیوی امروز تقریباً خشک شده است. تصاویر ماهواره‌ای ناسا در سال ۲۰۱۶ بستر خشک این دریاچه را نشان می‌دهد. تغییر اقلیم و انحراف منابع آبی، علت اصلی بحران بوده است. تصاویر ماهواره‌ای از خشک شدن دریاچه پوپو در بولیوی یا رودخانه کلرادو در آمریکا که زمانی به خلیج کالیفرنیا می‌ریخت، اکنون پیش از رسیدن به مقصد تاریخی خود منحرف می‌شود و برای کشاورزی و مصارف شهری استفاده می‌گردد. خشکسالی‌های متوالی نیز سهم آن را کاهش داده است. تصویری که نشریه نیوزویک در سال‌های اخیر از کاهش حجم آب رودخانه کلرادو منتشر کرده بود همچنین دریاچه آرال در آسیای میانه از دهه ۱۹۶۰ به‌دلیل تغییر مسیر رودخانه‌های تغذیه‌کننده توسط شوروی سابق، عقب‌نشینی کرده و امروز یکی از بزرگ‌ترین فجایع زیست‌محیطی بشر به شمار می‌رود. تصاویر ماهواره‌ای از خشک شدن دریاچه آرال در آسیای میانه همچنین دریاچه چاد در آفریقا طی چند دهه گذشته ۹۵ درصد حجم آب خود را از دست داده است. تغییر الگوهای بارش، جنگل‌زدایی و افزایش جمعیت محلی دلایل اصلی این بحران هستند. تصاویر هوایی از خشک شدن دریاچه چاد در آفریقا از هند تا استرالیا زنجیره جهانی خشکسالی در مسیر بحران در هند و بنگلادش، رودخانه تیستا که یکی از شریان‌های حیاتی آب برای میلیون‌ها نفر در این دو کشور است، طی سال‌های اخیر به دلیل کاهش بارش‌های موسمی و ذوب شتابان یخچال‌های هیمالیا با افت چشمگیر جریان مواجه شده است. این وضعیت نه تنها بحران کم‌آبی را در مناطق کشاورزی تشدید کرده، بلکه به یک موضوع حساسیت‌برانگیز سیاسی و دیپلماتیک میان دهلی و داکا بر سر حقابه و مدیریت منابع آبی تبدیل شده است. در سوی دیگر، در استرالیا حوضه ماری–دارلینگ که قلب کشاورزی این کشور به شمار می‌رود، با دوره‌های طولانی خشکسالی و افت‌های متناوب جریان رودخانه مورای روبه‌روست. این امر علاوه بر کاهش بازدهی محصولات کشاورزی، موجب افت کیفیت آب و فشار بر اکوسیستم‌های وابسته به این منابع آبی شده و هشدار کارشناسان درباره پایداری امنیت غذایی و زیست‌محیطی را پررنگ‌تر کرده است. کشورهای آسیای مرکزی نیز سال‌هاست با خشکسالی‌های پیاپی و برداشت بیش از توان منابع آبی روبه‌رو هستند. حوضه‌هایی همچون دریاچه آرال و رودخانه‌های تغذیه‌کننده آن به شدت آسیب دیده‌اند و کارشناسان معتقدند روند گرمایش منطقه‌ای شرایط شکننده این منابع را وخیم‌تر خواهد کرد. این وضعیت علاوه بر تهدید اکوسیستم‌های بومی، فشار مضاعفی بر کشاورزی و امنیت غذایی این کشورها وارد کرده است. در چین، خشکسالی گسترده سال ۲۰۲۲ در حوضه رودخانه یانگتسه جریان آب را بین ۵۰ تا ۷۰ درصد پایین‌تر از میانگین بلندمدت برد و پیامدهای شدیدی برای تولید برق آبی و کشاورزی به همراه داشت. کاهش شدید حجم آب رودخانه‌ها در چین با این حال چین هم‌زمان برنامه‌ای بلندپروازانه برای گسترش بارورسازی ابرها و تعدیل آب‌وهوا اعلام کرده که قرار است تا سال ۲۰۲۵ بیش از ۵.۵ میلیون کیلومتر مربع از خاک کشور را پوشش دهد. در شمال‌غرب این کشور نیز تداوم کم‌بارشی در سال ۲۰۲۵ فشار زیادی بر منابع کشاورزی و معیشت روستاییان وارد کرده است. اروپا نیز در سال‌های اخیر با یکی از بدترین خشکسالی‌های چند قرن اخیر دست‌وپنجه نرم می‌کند. کاهش سطح آب در رودخانه‌هایی مانند راین طی سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، نه تنها کشتیرانی و حمل‌ونقل داخلی را مختل کرد بلکه تولید برق‌آبی را نیز کاهش داد. نهادهای اروپایی هشدار داده‌اند که تغییرات اقلیمی، احتمال تکرار خشکسالی‌های شدید در بخش‌های شمالی و مدیترانه‌ای قاره را افزایش خواهد داد و امنیت انرژی و کشاورزی را تهدید می‌کند. و اما روسیه جنوب روسیه و حوضه ولگا در سال‌های اخیر شاهد خشکسالی‌های سنگین بوده‌اند. این شرایط موجب شد کاشت زمستانه ۲۰۲۴–۲۰۲۵ با مشکل جدی روبه‌رو شود و چشم‌انداز برداشت غلات در س...